Anadolu’dan önce Suriye’ye geldiler

googletag.cmd.push(function() { googletag.display('dfp-haber-ici'); });

Peki yüzyıllardır bölgede kadim bir kültür oluÅŸturan Türkmenler, bugün hangi ÅŸartlarda, nerede yaşıyorlar?

Eskiden Türkler arasında ‘göçebe’ sözünün pek anlamı yokmuÅŸ. Herkes göçebe hayat sürdüÄŸü için yerleÅŸik olana bir isim takılmış: Yatuk. Bugünkü Türkçede ‘tembel’ sözcüÄŸüne karşılık geliyor. Yatuk olmak bir yana, göçerken hızını alamayan en çalışkanlar Anadolu’dan önce Suriye’nin kuzey ve batısına ulaÅŸmış. 

Ä°ÅŸte bugün Suriye Türkmenleri dediÄŸimiz Türkler, yüzyıllar boyu bu bölgede, göçebe hayatın rutiniyle kadim bir kültür oluÅŸturmuÅŸlar. 

Maalesef Türkiye’de haklarında çok sayıda bilimsel çalışma yapılmıyor. Onlara sınırlı sayıdaki akademisyenin çalışmaları dışında ORSAM gibi kuruluÅŸların raporlarında rastlıyoruz.Bu konudaki en saÄŸlıklı çalışmalardan biri Marmara Üniversitesi’nden Prof. Dr. Ä°lhan Åžahin’e ait. Åžahin, 16. yüzyılda bölgeye giden bütün vergi memurlarının kayıtlarını inceleyerek hem Türkmenlerin nüfusunu tespit etmiÅŸ hem de hayat tarzları hakkında bilgiler elde etmiÅŸ.

JAPONLARIN TÜRKMEN Ä°LGÄ°SÄ°Ä°ÅŸin ilginç yanı Türkiye’de pek ilgi görmeyen Türkmenler, bu günlerde Japonya’da önemli bir akademik çalışma alanı. Prof. Åžahin’in Japon akademisyen Hikari Egawa’yla ‘YaÄŸcı Bedir Türkmenleri’ üzerine bir kitabı bile var. Tokyo’daki bir konferanstan yeni dönen Åžahin, Suriye Türkmenleri’nin önemini, “Onlar Anadolu’nun nüfus kaynağı oldular” sözüyle açıklıyor.Türkmenlerin bölgeye Selçuklu döneminden önce geldiÄŸi düÅŸünülüyor. Anadolu’nun TürkleÅŸme dönemi olarak kabul edilen 11. yüzyılın ikinci yarısında bölgeye gelen Türklerin önce Suriye’deki Türkmenlerle irtibat kurdukları biliniyor. Åžahin, bu coÄŸrafyadaki Türkmenlerin yüzyıllar boyunca deÄŸiÅŸmeyen bir hayat tarzı olduÄŸunu anlatıyor. Buna göre iki temel kavram var: Yaylak ve kışlak. Kışlak, adı üzerinde soÄŸuk dönemlerde korunaklı geçirilebilecek uygun yer anlamına geliyor. Yaylak ise bahardan itibaren hayvanların rahatça otlayabilmesi için yüksek verimli bölgelerde geçirilen dönem. Suriye Türkmenlerinin tarihinde kışlak yerler Halep ve Åžam civarında yer almış. Ancak yaylak olarak Anadolu’nun içlerine kadar uzanmışlar. Kayseri ve Sivas arasındaki Uzunyayla yüzyıllar boyunca en önemli yaylakları olmuÅŸ. ‘ONLARI FARKLI DÜÅžÜNMEYÄ°N’Türkmenler, 20. yüzyılda sınır çizilinceye kadar bu göçü her yıl sürdürmüÅŸ. Ä°lhan Åžahin, “Türkmenleri baÅŸkaymış gibi düÅŸünmeyin. O zaman sınır yoktu. Hatay’da görüyoruz. Sınır çekilince arada kalıyorlar” diyor.

Sınırların çizilmesinin ardından Türkmenlerin göç rotası sekteye uÄŸramış. Ama bugün geleneksel göçebe hayatını tamamen terk etmiÅŸ deÄŸiller. Bir kısmı dillerini koruyamamış. Åžahin’in çalışmasına göre 16. yüzyılda Halep Türkmenlerinin sayısı 60 bin civarında. Bugün Suriye’deki Türkmenlerin sayısı net olarak bilinmiyor. 200 binle 3,5 milyon arasında deÄŸiÅŸen farklı tahminler var. Bu konuda çalışan uzmanlardan yaklaşık bir sayıya ulaÅŸmak mümkün.

Gelin, günümüzde Suriye’deki Türkmenlere yakından bakalım.

NE ZAMAN GELDÄ°LER

Oytun Orhan (ORSAM Suriye Uzmanı): Yakın DoÄŸu’ya ilk yoÄŸun Türk göçlerinin 10. ve 11. yüzyıllarda gerçekleÅŸtiÄŸi biliniyor. Suriye’ye yerleÅŸen OÄŸuz boyları iki koldan ilerlemiÅŸ. Birinci kol; Halep, Hama, Humus ve Åžam yöresine yerleÅŸmiÅŸ. DiÄŸer kol Lazkiye ve Trablus istikametinde Ensariye daÄŸlarının batısına gitmiÅŸ. Türk etkinliÄŸi Selçuklular’ın bölgeye geliÅŸiyle arttı. YerleÅŸim özellikle Halep, Lazkiye, Trablus ve Asi Irmağı vadisi boyunca Hama, Humus ve Åžam’da yoÄŸunlaÅŸtı.

OSMANLI DÖNEMÄ° NASILDI

Dr. Ahmet Emin DaÄŸ: Türkmenler, Suriye ve OrtadoÄŸu coÄŸrafyasında güvenliÄŸi ve asayiÅŸi saÄŸlamak üzere etnik, dini ve mezhepsel sorun teÅŸkil eden grupların arasına ve Hac yolunu korumak ve hacıların güvenliÄŸini saÄŸlamak üzere yerleÅŸtirilmiÅŸti. Son 500 yıllık süre içinde yaÅŸanan deÄŸiÅŸik siyasi ve toplumsal olaylar nedeniyle sosyolojik yapıları deÄŸiÅŸip göçler yaÅŸanmış olsa da bugün Suriye’deki Türkmenlerin atası, Osmanlı dönemindeki bu boylar.

NERELERDE YAÅžIYORLAR

Oytun Orhan: Türkmenlerin Suriye topraklarının geneline yayıldığını söylemek mümkün. Günümüzde Halep, Lazkiye, Åžam, Humus, Hama, Kuneytra, Rakka ve az sayıda olmakla birlikte Ä°dlib, Tartus ve Dera vilayetlerinde Türkmen yaşıyor. 

Dr. Ahmet Emin DaÄŸ: En yoÄŸun oldukları bölge Halep. Kilis ve Gaziantep’in karşısında yaklaşık 110 km’lik bir ÅŸeritteki köylere dağılmış vaziyette. Halep kırsalında yaklaşık 142 Türkmen köyü var. Ä°kinci kalabalık bölge Hama- Humus-Tartus hattı. Bu alanda 80’e yakın Türkmen yerleÅŸim yeri bulunuyor. Rakka bölgesinde de 20 civarında Türkmen yerleÅŸimi var. Arap-Türk karışık olduÄŸu için tam olarak Türkmen köyü denilemiyor. Ä°srail iÅŸgali altındaki Golan’da 25’e yakın köyde Türkmen ya da AraplaÅŸmış Türkmen yaşıyor. BaÅŸkent Åžam’da sadece Türklerin yaÅŸadığı bir mahalle (Hayyü’l-Etrak) var.

NÜFUSLARI NE KADAR

Oytun Orhan: Suriye’de etnik kökene göre yapılmış güncel bir sayım söz konusu deÄŸil. Ancak geçmiÅŸte yapılan çalışmalarda verilen rakamlardan günümüze projeksiyon yaparak ve Suriye Türkmenlerinin kendi verilerinden yola çıkarak Suriye’de 1 milyon civarında Türkmen nüfusun yaÅŸadığı söylenebilir.

Dr. Ziya Abbas: Suriye krizi baÅŸladığında nüfusun yaklaşık 23 milyon olduÄŸu biliniyordu. Net bilgi olmamakla beraber farklı araÅŸtırmalarda Türkmenlerin 1.5 ila 3 milyon civarında olduÄŸu görülüyor. Suriye Ulusal Türkmenler Meclisi 3 ila 3.5 milyon civarında olduÄŸunu söylüyor. Bu rakama AraplaÅŸmış veya KürtleÅŸmiÅŸ Türkmenler de dahil. Çalışmalarımıza göre Suriye Türkmenlerinin yaklaşık 1.5-2 milyon arasında olduÄŸunu söyleyebiliriz.Dr. Ahmet Emin DaÄŸ: Suriye nüfusunun yüzde 3’ü Türkmen. Bu da ülkede 750 bin Türkmen’in yaÅŸadığı anlamına gelir. Ama bunun spekülasyona açık bir konu olduÄŸunu belirtmek gerekir. Fransızların 1925 sayımı hariç nüfus sayımlarında etnik köken sorulmadı. O tarihte yapılan sayımda yaklaşık 2 milyonu bulan Suriye nüfusu içinde Türkmenlerin oranı yüzde 2 olarak belirlenmiÅŸti.

BAYIRBUCAK’TA KAÇ KİŞİLER

Oytun Orhan: Lazkiye Vilayeti’nin Türkiye sınırına yakın bölgeleri Bayırbucak olarak adlandırılıyor. Hatay’ın Yayladağı ilçesi dahil olmak üzere Lazkiye’ye kadar uzanan bölgede tamamıyla Bayırbucak Türkmenleri yaşıyor. Bayırbucak Türkmenleri, Osmanlı döneminde Ä°ç Anadolu ve Akdeniz bölgelerinden getirilip bölgeye yerleÅŸtirilmiÅŸ. Suriye’nin Akdeniz kıyılarında, baÅŸta Lazkiye ÅŸehir merkezindeki Ali Cemmel Haresi (Türkmen Mahallesi) olmak üzere Basit, Bayır, Kesap nahiye ve köylerinde yaşıyorlar. Lazkiye’deki Türkmen yerleÅŸim yerleri; Bayır, Bucak, Burç Ä°slam ve Sulayıp Türkmen beldelerinin yanı sıra yaklaşık 60-70 köyden oluÅŸuyor.

BÜYÜK KISMI ASÄ°MÄ°LE MÄ° OLDU

Ziya Abbas: Neredeyse yarısı asimile olmuÅŸ, AraplaÅŸmış ya da KürtleÅŸmiÅŸtir. Özellikle de Åžam gibi Arapların yoÄŸun olduÄŸu büyük ÅŸehirlerde bu durumu görmek mümkün.Dr. Ahmet Emin DaÄŸ: Büyük kısmı demesek de önemli bir bölümünün dilini unuttuÄŸu doÄŸrudur. Suriye rejimleri 1946 yılındaki bağımsızlıktan bu yana yoÄŸun bir AraplaÅŸtırma siyaseti uyguladı. Tüm etnik kesimler Arapça öÄŸrenmeye zorlandı. Türkmenler için okulda, bürokraside ya da sokakta hayata adapte olmanın yolu Arapça konuÅŸmaktan geçiyordu. Ama kırsal bölgelerde yaÅŸayan ve okula gitmemiÅŸ olan Türkmenler arasında Türkçe kullanımı sorun deÄŸildi. 

Oytun Orhan (ORSAM Suriye Uzmanı): Yakın DoÄŸu’ya ilk yoÄŸun Türk göçlerinin 10. ve 11. yüzyıllarda gerçekleÅŸtiÄŸi biliniyor. Suriye’ye yerleÅŸen OÄŸuz boyları iki koldan ilerlemiÅŸ. Birinci kol; Halep, Hama, Humus ve Åžam yöresine yerleÅŸmiÅŸ. DiÄŸer kol Lazkiye ve Trablus istikametinde Ensariye daÄŸlarının batısına gitmiÅŸ. Türk etkinliÄŸi Selçuklular’ın bölgeye geliÅŸiyle arttı. YerleÅŸim özellikle Halep, Lazkiye, Trablus ve Asi Irmağı vadisi boyunca Hama, Humus ve Åžam’da yoÄŸunlaÅŸtı.OSMANLI DÖNEMÄ° NASILDIDr. Ahmet Emin DaÄŸ: Türkmenler, Suriye ve OrtadoÄŸu coÄŸrafyasında güvenliÄŸi ve asayiÅŸi saÄŸlamak üzere etnik, dini ve mezhepsel sorun teÅŸkil eden grupların arasına ve Hac yolunu korumak ve hacıların güvenliÄŸini saÄŸlamak üzere yerleÅŸtirilmiÅŸti. Son 500 yıllık süre içinde yaÅŸanan deÄŸiÅŸik siyasi ve toplumsal olaylar nedeniyle sosyolojik yapıları deÄŸiÅŸip göçler yaÅŸanmış olsa da bugün Suriye’deki Türkmenlerin atası, Osmanlı dönemindeki bu boylar. 

NERELERDE YAÅžIYORLAROytun Orhan: Türkmenlerin Suriye topraklarının geneline yayıldığını söylemek mümkün. Günümüzde Halep, Lazkiye, Åžam, Humus, Hama, Kuneytra, Rakka ve az sayıda olmakla birlikte Ä°dlib, Tartus ve Dera vilayetlerinde Türkmen yaşıyor. Dr. Ahmet Emin DaÄŸ: En yoÄŸun oldukları bölge Halep. Kilis ve Gaziantep’in karşısında yaklaşık 110 km’lik bir ÅŸeritteki köylere dağılmış vaziyette. Halep kırsalında yaklaşık 142 Türkmen köyü var. Ä°kinci kalabalık bölge Hama- Humus-Tartus hattı. Bu alanda 80’e yakın Türkmen yerleÅŸim yeri bulunuyor. Rakka bölgesinde de 20 civarında Türkmen yerleÅŸimi var. Arap-Türk karışık olduÄŸu için tam olarak Türkmen köyü denilemiyor. Ä°srail iÅŸgali altındaki Golan’da 25’e yakın köyde Türkmen ya da AraplaÅŸmış Türkmen yaşıyor. BaÅŸkent Åžam’da sadece Türklerin yaÅŸadığı bir mahalle (Hayyü’l-Etrak) var. NÜFUSLARI NE KADAROytun Orhan: Suriye’de etnik kökene göre yapılmış güncel bir sayım söz konusu deÄŸil. Ancak geçmiÅŸte yapılan çalışmalarda verilen rakamlardan günümüze projeksiyon yaparak ve Suriye Türkmenlerinin kendi verilerinden yola çıkarak Suriye’de 1 milyon civarında Türkmen nüfusun yaÅŸadığı söylenebilir.Dr. Ziya Abbas:  Suriye krizi baÅŸladığında nüfusun yaklaşık 23 milyon olduÄŸu biliniyordu. Net bilgi olmamakla beraber farklı araÅŸtırmalarda Türkmenlerin 1.5 ila 3 milyon civarında olduÄŸu görülüyor. Suriye Ulusal Türkmenler Meclisi 3 ila 3.5 milyon civarında olduÄŸunu söylüyor. Bu rakama AraplaÅŸmış veya KürtleÅŸmiÅŸ Türkmenler de dahil. Çalışmalarımıza göre Suriye Türkmenlerinin yaklaşık 1.5-2 milyon arasında olduÄŸunu söyleyebiliriz.Dr. Ahmet Emin DaÄŸ: Suriye nüfusunun yüzde 3’ü Türkmen. Bu da ülkede 750 bin Türkmen’in yaÅŸadığı anlamına gelir. Ama bunun spekülasyona açık bir konu olduÄŸunu belirtmek gerekir. Fransızların 1925 sayımı hariç nüfus sayımlarında etnik köken sorulmadı. O tarihte yapılan sayımda yaklaşık 2 milyonu bulan Suriye nüfusu içinde Türkmenlerin oranı yüzde 2 olarak belirlenmiÅŸti.  

BAYIRBUCAK’TA KAÇ KİŞİLER

Oytun Orhan: Lazkiye Vilayeti’nin Türkiye sınırına yakın bölgeleri Bayırbucak olarak adlandırılıyor. Hatay’ın Yayladağı ilçesi dahil olmak üzere Lazkiye’ye kadar uzanan bölgede tamamıyla Bayırbucak Türkmenleri yaşıyor. Bayırbucak Türkmenleri, Osmanlı döneminde Ä°ç Anadolu ve Akdeniz bölgelerinden getirilip bölgeye yerleÅŸtirilmiÅŸ. Suriye’nin Akdeniz kıyılarında, baÅŸta Lazkiye ÅŸehir merkezindeki Ali Cemmel Haresi (Türkmen Mahallesi) olmak üzere Basit, Bayır, Kesap nahiye ve köylerinde yaşıyorlar. Lazkiye’deki Türkmen yerleÅŸim yerleri; Bayır, Bucak, Burç Ä°slam ve Sulayıp Türkmen beldelerinin yanı sıra yaklaşık 60-70 köyden oluÅŸuyor.

BÜYÜK KISMI ASÄ°MÄ°LE MÄ° OLDU

Ziya Abbas: Neredeyse yarısı asimile olmuÅŸ, AraplaÅŸmış ya da KürtleÅŸmiÅŸtir. Özellikle de Åžam gibi Arapların yoÄŸun olduÄŸu büyük ÅŸehirlerde bu durumu görmek mümkün.Dr. Ahmet Emin DaÄŸ: Büyük kısmı demesek de önemli bir bölümünün dilini unuttuÄŸu doÄŸrudur. Suriye rejimleri 1946 yılındaki bağımsızlıktan bu yana yoÄŸun bir AraplaÅŸtırma siyaseti uyguladı. Tüm etnik kesimler Arapça öÄŸrenmeye zorlandı. Türkmenler için okulda, bürokraside ya da sokakta hayata adapte olmanın yolu Arapça konuÅŸmaktan geçiyordu. Ama kırsal bölgelerde yaÅŸayan ve okula gitmemiÅŸ olan Türkmenler arasında Türkçe kullanımı sorun deÄŸildi.