Orta Asya’da su sorunun çözümünde hareketlenme

Özbekistan'ın komÅŸularıyla iliÅŸkilerini düzeltme hamlesi Orta Asya'da uzun yıllardır devam eden su sorunundaki bir hareketlenme olarak yorumlandı.

Orta Asya’daki yok olmakta olan Aral denizini besleyen büyük nehirler Amuderya (Ceyhun) suyun yüzde 80’ni Tacikistan nehirlerinden alırken, Siriderya (Seyhun) da Kırgızistan’da doÄŸuyor. Afganistan, Türkmenistan ve Özbekistan sınırlarında geçen Amuderya, söz konusu ülkelerin tarım arazileri için kullanılıyor. Siriderya da Özbekistan ile Kazakistan’ın güneyindeki tarım alanlarını besliyor.

Sovyetler döneminde Amuderya ve Siriderya’ya yukarı kıydaÅŸ Kırgızistan ile Tacikistan, topraklarında hidroelektrik santrallerle (HES) ortak enerji sistemiyle tüm bölgeye enerji saÄŸlarken, aÅŸağı kıyıdaÅŸ ülkeler nehir sularını tarım arazileri için kullanıyordu.

Ancak Sovyetlerin dağılmasından sonra ortak enerji sistemine son verilmesi ve bölgedeki kuraklık sonucu meydana gelen su sorunu ülkeler arasındaki iliÅŸkilerde dönem dönem gerilimlerin yaÅŸanmasına sebep oluyor.

Mevcut hidroelektrik enerji potansiyelinin küçük kısmını geliÅŸtiren ve özellikle kış aylarında enerji kıtlığı yaÅŸayan Kırgızistan ile Tacikistan’ın, Amuderya ve Sirderya nehirlerinin kıyılarında Rogun ve Kambar Ata gibi HES projelerine baÅŸlatması, aÅŸağı kıyıdaÅŸ ülkeler karşı çıkıyor.

Özbekistan, büyük HES’lerin bölgenin ekolojisine, ekonomik ve siyasi yapısına ciddi zarar vereceÄŸini ileri sürerek, santrallerin uluslararası komisyonlar tarafından teknik incelemesinin yapılmasını istiyor.

Uzmanlar, Kerimov’un vefat etmesinden sonra iktidara gelen eski BaÅŸbakanı Åževket Mirziyoyev’in, komÅŸularıyla iliÅŸkilerini düzeltmekle su sorununda uzlaÅŸmaya varılabileceÄŸini ileri sürüyor.

Mirziyoyev, cumhurbaÅŸkanı görevindeki ilk ziyaretini mart ayında Türmenistan'a, daha sonra Özbekistan'a yaptı. CumhurbaÅŸkanı Mirziyoyev Kazakistan ziyareti kapsamında yaptığı açıklamada, HES projelerinin yapıcı ve uzlaÅŸma temelinde uygulanması gerektiÄŸini ve bu baÄŸlamda BirleÅŸmiÅŸ Milletlerin Amuderya ve Siriderya’nın rasyonel ve eÅŸit kullanılmasıyla ilgili uluslararası anlaÅŸmasının imzalanması fikrini desteklediklerini söylemiÅŸti.

CumhurbaÅŸkanı Nazarbayev de, su kaynaklarının tüm bölgenin mülkiyeti olduÄŸunu, dolayısıyla nehir sularının diÄŸer ülkelere zararı olmayacak ÅŸekilde kullanılması gerektiÄŸini belirtmiÅŸti

Uzmanlar, 1998’de Kırgızistan, Kazakistan, Tacikistan ve Özbekistan tarafından Kırgızistan’ın baÅŸkenti BiÅŸkek’te imzalanan “Siriderya nehir havzasındaki su ve enerji kaynaklarının kullanılması” anlaÅŸmasına etkisiz olduÄŸunu ileri sürüyor.

AnlaÅŸma, tarafların su temini hizmetleri ve bununla ilgili enerji kaynaklarının deÄŸiÅŸimi için karşılıklı tazminatın ödenmesini öngörüyor.

“Su sorunun çözümünde hareketlenme var”

Cusup Balasağın Kırgız Milli Üniversitesi'nden Prof. Dr. Cumakadır Akeneyev, son 10 yılda BiÅŸkek AnlaÅŸmasına hiçbir ülkenin uymadığını anımsatarak, “Tacikistan, Rogun HES projesinin tamamlanmasında kendisi karar aldı. Tüm tarafların BiÅŸkek anlaÅŸmasına dönmesi gerek. Belge var, ancak kimse ona uymuyor.” Ä°fadelerini kullandı.

Özbekistan’ın eski CumhurbaÅŸkanı Ä°slam Kerimov’un, Kırgızistan ile Tacikistan’ın HES projelerini kabul etmediÄŸini hatırlatan Akeyenev, “CumhurbaÅŸkanı Mirziyoyev’in, Kazakistan ziyareti sırasında ilk kez verdiÄŸi bölgedeki su ve enerji potansiyelinin etkin kullanılmasında uzlaÅŸmaya varılması mesajı su sorununun çözümünde bir hareketlenme olduÄŸunu gösteriyor.” dedi.

Akeneyev, Kırgızistan CumhurbaÅŸkanı Almazbek Atambayev’in de aralık ayında düzenlediÄŸi basın toplantıda “Kambar Ata hidroelektrik santrali inÅŸaat projesinde Özbekistan ile iÅŸbirliÄŸi yapmak bizim için en iyi seçenek.” sözlerini hatırlatarak, bu konuda Özbekistan ile Kırgızistan’ın fikir birliÄŸine varabileceÄŸini ileri sürdü.

Ayrıca Akeneyev, daha önceden tartışılan, ancak sonuca varılamayan Özbekistan, Tacikistan, Kazakistan, Kırgızistan ve Türkmenistan arasında kollektif danışma kurulunun oluÅŸturulması konusunun tekrar gündeme getirilmesi gerektiÄŸini ve su sorununun uluslararası kuruluÅŸların ve Rusya’nın hakemliÄŸinde deÄŸil, ülkelerin kendi aralarında çözmesi gerektiÄŸini sözlerine ekledi.

"Özbekistan'ın tavrı yumuÅŸadı"

Kazakistan Stratejik AraÅŸtırmalar Enstitüsü Müdür Yardımcısı Sanat KuÅŸkumbayev, Özbekistan’ın yeni yönetiminin su sorunu konusunda tavrının yumuÅŸadığını, ancak büyük HES projelerinde hala endiÅŸeli olduÄŸunu dile getirdi.

Mirziyoyev’in mesajlarında, su paylaşımında diyalog ve görüÅŸmelerle karşılıklı olarak kabul edilebilir çözümleri aramaya hazır olduÄŸuna iÅŸaret edildiÄŸini belirten KuÅŸkumbayev, ÅŸöyle konuÅŸtu:

“Özbekistan, çıkarları doÄŸrultusunda komÅŸu ülkelerin hidroelektrik projelerinde yer almaya hazır olduÄŸunu açıklamıştı. Ancak Kırgızistan’daki Kambar Ata veya Tacikistan’daki Rogun gibi büyük hidroelektrik projelere katılacağını düÅŸünmüyorum. Daha küçük projelere katılabilir ve bu olsa da bunun yakın bir gelecekte olacağını zannetmiyorum.”

KuÅŸkumbayev, bölgedeki su ve enerji paylaşımını öngören BiÅŸkek anlaÅŸmasının etkinliÄŸinin daha çok Özbekistan ile Tacikistan’ın siyasi iradesine baÄŸlı olduÄŸunu kaydederek, ülkelerin bir araya gelerek niyetlerini açık belirtmenin yanı sıra kontrol mekanizmalarını geliÅŸtirmeleri gerektiÄŸini savundu.

Ayrıca KuÅŸkumbayev, Özbekistan CumhurbaÅŸkanı Mirziyoyev’in komÅŸu ülke iliÅŸkilerini düzeltmesiyle su sorunun çözümünde siyasi bariyerlerin ortadan kalktığını, ÅŸimdi de karşılıklı çıkarların hesaplanması gerektiÄŸini söyledi.