Doğu Afrika'daki petrol mücadelesi

DoÄŸu Afrika'nın petrol ve gaz ihracatında mücadele kızışıyor. Zira burada söz konusu olan, milyarlarca dolarlık potansiyel bir gelir ve stratejik boru hatlarının kontrolü. 

Yakın zamanda Kısa bir süre önce Uganda ve Kenya'da ticarete konu olabilecek miktarlarda petrolün bulunmasıyla ÅŸimdi her iki ülke de petrol ihracatçısı olmak istiyor. Önemli büyüklükte petrol ve gaz rezervlerine sahip olan Tanzanya da petrolünü Hint Okyanusu'ndaki limanlara taşıyacak boru hatlarının peÅŸinde. Halbuki DoÄŸu Afrika TopluluÄŸu'nun (EAC) komÅŸu devlet ve üyelerini olduÄŸu kadar ticari paydaÅŸları da birbirine düÅŸüren anlaÅŸmazlıklarla dolu mücadele ortamı, petrol fiyatlarının rekor seviyelerde düÅŸük seyrettiÄŸi bir zamanda DoÄŸu Afrika'daki petrol sondajı, boru hatları ve ihracat seçenekleri üzerinde bir belirsizlik havasının oluÅŸmasına sebep olmuÅŸ durumda.

Uganda-Kenya Ham Petrol Boru Hattı 

2012'nin sonlarında Kenya'da petrol bulunmasının ardından DoÄŸu Afrika'nın petrolünü dünyaya taşıyabilmek için Uganda-Kenya Ham Petrol Boru Hattı (UKCOP) isimli bir projenin gerçekleÅŸtirileceÄŸi duyuruldu. Boru hattı, Uganda ve Kenya'nın petrolünü, Uganda'nın merkezi, Kenya'nın ise kuzeyinden geçirerek Hint Okyanusu'ndaki Lamu limanına taşıyacaktı. Bu plana, Güney Sudan'ın devasa petrol rezervlerine kadar uzanan bir kör hat da dahil edildi. UKCOP üç DoÄŸu Afrika ülkesini oldukça büyük petrol ihracatçıları kılacak ve bölge için önemli bir gelir kaynağı olacaktı.

Ancak UKCOP'u güney Kenya'dan deÄŸil de kuzeyden geçirmeye yönelik bu planlar Nairobi'de 2015 ortalarında duyurulduÄŸunda güvenlik, arazi uygunsuzluÄŸu ve maliyet temelli gerekçeler sayılarak büyük oyuncuların yanı sıra Kampala da projeye yönelik kaygılar ifade etmeye baÅŸladı. Bir sene sonra ise UKCOP tamamen rafa kaldırıldı ve bunun yerine Uganda-Tanzanya boru hattı anlaÅŸması imzalandı. AnlaÅŸma, Uganda'nın petrol akışını Kenya'dan deÄŸil, Tanzanya üzerinden gerçekleÅŸtirerek yine aynı ülkenin Tanga limanına taşıyacak. Bu da Güney Sudan'a bir kör hat çekilmesi iÅŸinin beklemeye alındığı anlamına geliyor. Kenya ise artık ya petrolünü karadan taşımak ya da kendi boru hattını inÅŸa etmek zorunda.

DoÄŸu Afrika'daki nüfuz mücadelesi

Kuzey Kenya'nın güvenlik meselesi ve özellikle de Somali merkezli terör örgütü Åžebab'dan gelebilecek tehditler UKCOP'un durdurulmasına etki eden muhtemel unsurlar olsa da bir dizi dahili, bölgesel ve uluslararası faktörün de bu iptalde eÅŸit derecede rolü olduÄŸunu savunulabilir. Birinci mesele, Tanzanya'nın yeni cumhurbaÅŸkanının nüfuz ve gücünü DoÄŸu Afrika'nın petrol ve gazını ihraç etmek suretiyle büyütmek konusuna büyük bir ilgi göstermesi.

Ä°kinci mesele, petrol gelirlerinden daha büyük bir pay kazanmaya ve ülkesinin Kenya'ya olan bağımlılığını azaltmaya kararlı Uganda cumhurbaÅŸkanının ise diÄŸer yandan çok kurnaz bir müzakereci olduÄŸunu kanıtlaması. Üçüncüsü, Uganda'nın petrol üretiminde büyük payı olan uluslararası bir petrol ÅŸirketinin, Kampala'ya UKCOP'u reddetmesi için baskı yapması. Sonuncu mesele ise Kenya'nın UKCOP'u etkin bir ÅŸekilde savunma konusunda baÅŸarısızlık göstermiÅŸ olması.

Uganda, ihracat için Kenya'ya bağımlı

Tanzanya Devlet BaÅŸkanı John Magufuli 2015 yılında iÅŸ başına gelir gelmez Tanzanya'nın nüfuzunu, ekonomik açıdan daha güçlü olan komÅŸusu ve rakibi Kenya'nın aleyhine olacak ÅŸekilde geniÅŸletmek için hemen giriÅŸimlerde bulunmaya baÅŸladı. Magufuli, Uganda CumhurbaÅŸkanı Yoweri Museveni'nin Kenya'nın güvensizliÄŸi, arazi istimlaki ve UKCOP'u finanse ediÅŸiyle ilgili kaygılarını kullanarak Tanzanya boru hattının lehine lobi faaliyetlerinde bulunması için Kampala'ya iÅŸ adamları ve diplomatlar gönderdi.

Kenya'yla ilgili bildirilen problemlerin aksine Magufuli, Tanzanya'da kolay arazi istimlaki sözü verdi ve Tanga Limanı'nın tarakla temizlenmesi gerektiÄŸine, ÅŸimdiye kadar çok az kullanılmış olduÄŸuna ve petrol dahil, büyük miktarlarda kargoyla baÅŸa çıkamayacak derecede yetersiz bir kapasiteye sahip olduÄŸuna dair raporlara raÄŸmen Tanga Limanı'nın tam operasyonel hale getirileceÄŸini vaat etti.

1986'dan beri Uganda'nın Devlet BaÅŸkanı olan Museveni iktidar ve siyasete, ayrıca Uganda'nın diÄŸer devletlerle olan iliÅŸkisine son derece ÅŸahsi bir açıdan yaklaşıyor. Museveni'nin Kenya'yla on yıllardır süren iliÅŸkisi genel manada pragmatizm üzerine kurulmuÅŸ olsa da denize kıyısı olmayan Uganda, ithalat ve ihracatında büyük ölçüde Kenya'ya bağımlı olması nedeniyle endiÅŸeli.

Kenya Uganda'nın bölgedeki en büyük ticaret ortağı ve Uganda'nın kaynaklarının çoÄŸu, Kenya'nın Mombasa limanından gelerek Uganda'ya karayoluyla ulaşıyor. Yollar geçilmez olduÄŸunda veya Kenya, hava koÅŸullarından siyasi sebeplere kadar, bir takım problemler yaÅŸadığında bunun ceremesini Uganda çekiyor. Magufuli bu çaÄŸrıda bulunmak için adım attığında, Museveni'yi Uganda'nın petrolünü Tanzanya'dan geçirmenin faydalarına ikna etmek için çok az çaba gerekti.

Uluslararası aktörler

Bu karışıma çokuluslu Fransız petrol ve gaz ÅŸirketi Total S.A. "Total E&P Uganda" isimli iÅŸtirakiyle dahil oldu. Uganda'nın ham petrol sahalarının geliÅŸtirilmesi iÅŸinin ana finansörü Total. Total ÅŸimdiye kadar bu alanlara önemli ölçüde çaba sarfetti ve kaynak yatırımı yaptı. Güvenlik ve maliyet kaynaklı endiÅŸelerini dillendirmek suretiyle UKCOP'a her zaman eleÅŸtirel bir yaklaşım sergilemiÅŸ olan Total'in bu davranışı, DoÄŸu Afrika'da faaliyet gösteren diÄŸer petrol paydaÅŸlarının UKCOP'a genel olarak gösterdiÄŸi kabulle çeliÅŸiyordu. Nitekim, denilene göre, Total, 2015'in ortalarında Tanga planını, Uganda'nın büyük önem arz eden petrol rezervlerinin geliÅŸtirilmesi ve ihracatı konularında sahip olduÄŸu imtiyazlı konumu muhafaza edebilmek için ortaya atmıştı.

Total, Tanga boru hattının inÅŸaatı konusunda yardımda bulunacağını Museveni'ye bildirdi ve ayrıca kaynak finansmanı sözü verdi. 2016 Mart'ına gelindiÄŸinde, bildirildiÄŸine göre, Total 4 milyar dolarlık kaynak bulmuÅŸtu. Total, Tanga boru hattı için fizibilite çalışmalarına baÅŸlamak amacıyla bir firmayla anlaÅŸtı ve bu adımı Museveni'nin isteÄŸiyle Ugandalı teknokratlar tarafından yapılan daha evvelki bir çalışmayla da örtüÅŸmüÅŸ oldu. Her iki çalışma da Tanga rotasının daha ucuz ve inÅŸasının daha kolay olacağı neticesine varmış olsa da bu veriler, Kenya ve Japonya'nın yaptığı fizibilite çalışmalarının sonuçlarıyla çeliÅŸiyordu.

'Seçkin bir ganimet' ve Kenya'nın kayıpları

Uganda ve Tanzanya'nın boru hattı kararlarının ardındaki sebepler ne olursa olsun UKCOP projesinin iptali Kenya'ya bölgesel itibarı, petrol ihracat potansiyeli, transit geçiÅŸ ücretlerinden gelecek gelirler ve çok önemli altyapı kalkındırma projeleri açısından bir darbe vurmuÅŸ oldu.

Peki, Kenya Tanzanya'nın bu çabalarına etkili bir ÅŸekilde karşı durmada neden baÅŸarısız oldu? Ä°lk sebep, Kenya siyasetinin anlaÅŸmazlıklar üreten ve sürekli çekiÅŸmelere sahne olan doÄŸası. Bu durum, birçok kararın Museveni tarafından ÅŸahsen alındığı Uganda siyasetine taban tabana zıt. Museveni, hangi boru hattı rotasının Uganda'nın (ve kendisinin) çıkarlarına en uygun olduÄŸu konusunda karar verme serbestisine sahip. Ä°kinci sebep, Kenya'nın, Uganda'nın güvenlik, finansman ve tarifeler konusundaki önkoÅŸullarını müzakereye açma hususundaki ısrarının gecikmelere yol açarak Museveni'yi kızdırmış olması.

Üçüncüsü ise, Kenya'nın UKCOP'un rotası konusunda hiçbir taviz vermemiÅŸ olması. Nairobi gerçekten de Museveni'nin çekincelerini (ve Total ile Tanzanya'nın tekliflerini) anladığında, Kenya'da faaliyet gösteren Tullow Oil gibi petrol paydaÅŸlarıyla ortak hareket ederek UKCOP'u Kenya'nın güneyinden geçecek ÅŸekilde inÅŸa etme teklifinde bulunmalıydı. Böyle bir temel mevzuda verilmiÅŸ bir tavizle Museveni'nin güvenlik, liman kullanılabilirliÄŸi ve finansman konularındaki endiÅŸeleri de giderilmiÅŸ olurdu.

Dış yatırımlar sekteye uğrayabilir

Ayrıca savunduÄŸum ÅŸey, devasa UKCOP projesiyle ilgili finansman ve lojistik destek konularındaki belirsizliklerin de Kenya'nın siyaset ve iÅŸ dünyası elitlerinin bu projeyi "ele geçirmek" hedefiyle hareket etmekten geri durmalarına sebep olduÄŸudur. Yani hiçbir bakanlık, siyasi grup veya ticari kuruluÅŸun UKCOP'u sahiplenmemesi yüzünden UKCOP'u savunmak için bir araya getirilebilen 'siyasi sermaye' çok yetersiz kaldı.

Kalkınma, istihdam ve yeni bir limanın inÅŸasını getirecek uygulanabilir ve ekonomik bir proje olan UKCOP'un iptal edilmesi, Kenya siyasetinin çok tipik bir özelliÄŸi olarak, elit grupların ele geçirmiÅŸ olduÄŸu büyük altyapı projeleriyle çok büyük bir tezat oluÅŸturuyor. Tartışılabilir olmakla birlikte UKCOP, muazzam ölçeÄŸi ve inÅŸaatın bitiÅŸi için öngörülen tarihlerin haddinden fazla belirsiz olması yüzünden Kenya'nın siyaset ve iÅŸ dünyası elitlerinin ilgilerini erken bir safhada çekmeyi beceremedi.

Bu mücadelenin özeti ise ÅŸudur: DoÄŸu Afrika TopluluÄŸuna üye ülkelerin iÅŸbirliÄŸi ve açık sınırlar konularına baÄŸlılıkları sorgulanmalıdır. DoÄŸu Afrika'nın petrolü ve ilgili boru hatlarının siyasal ekonomisine bakılacak olursa bu durum, bölgede fırsatlar gözleyen dış yatırımcıların ve firmaların bölgedeki faaliyetlerini yeniden gözden geçirmelerine sebep olabilir.