İlk Medreseler ve Nizâmiye Medreseleri

Medreseler açılmadan önce her yer eğitim ve öğretim yeri idi. Câmiler, mescidler, evler, saraylar, kitapçı dükkânları, badiye (çöl) ve ulema evleri… Kısaca her yer medrese idi.(1) Aynı zamanda eği­tim ve öğretim ücretsiz yâni bedava idi. Çünkü Hz. Allah, şöyle bu­yurmuştur: “…Âyetlerimizi az bir bedel karşılığında satma­yın...”(2)

Hz. Peygamber de bu hususta şöyle buyurur:

“Kur’ân-ı okuyunuz ve O’nunla amel ediniz. Ondan aslâ uzak­laşmayınız. Onun hakkında (kıraatinde ve tefsi­rinde) haddi aşmayı­nız. Onun karşılığında ücret alıp ye­meyiniz. Onunla dünyâ malınızı çoğaltmak istemeyiniz.”(3)

 “Kim Kur’ân okuyup, Onu insanların malını yemeye vesile edi­nirse, kıyâmet gününde Allah'ın huzuruna yüz etleri sıyrılmış bir kemikten ibaret olarak getirilir.”(4)

“Kim Allah’ın rızasından başka, maksat için ilim öğrenirse veya ilmini dünyâ menfaatine âlet ederse, Cehennemde yerini ha­zırla­sın.”(5)

Bu ve benzeri hadisler gereği, Asr-ı Saâdette, Emevîler döne­minde hatta Abbâsîlerin ilk dönemlerinde, ilim ve öğ­renmenin her türlü versiyonu parasızdır. İlim adamının öğrettiği ilim karşılığı üc­ret alması, maddî bir menfaat beklemesi ayıp sayılmış, zül telâkki edilmiştir.(6)

Bu sebeple Emevîler ve Abbâsîler döneminde okuttuğu ilme karşı para almak, maddîyat talep etmek, menfaat gâye­siyle ilim öğrenmek ve öğretmek ulema için utanılacak bir hareket kabul edilmiş, buna tevessül edenler dışlanmış ve aşırı tenkide uğramıştır. İlim Al­lah rızası için öğretilmiş ve bu gâyeye binâen ilim tahsil edilmiş­tir.(7)

Fakat tam teşekküllü Nizâmiye Medreseleri yapılıp tedrisat baş­layınca, Selçuklu Sultanları ve baş vezir Nizâmül Mülk, devamlı ilimle meşgul olan kişilerin, maddîyat kaygısı olmasın ve bütün sây ü gayretlerini ilme versin­ler düşüncesiyle, ilim erbâbını maaşa bağ­lamışlardır.

Bugünkü mânâda bir üniversite özelliği taşıyan yâni ilk gerçek medre­seyi Büyük Selçuklu veziri Nizâmü’l Mülk, kendi adını taşı­yan “Nizâmiye” med­reselerinin ilkini, 1067 de Bağdat’ta kurmuş­tur.(8) Bunu Isfahan, Rey, Merv, Belh, Herat, Musul gibi şehirlerde kurulan ve aynı adı taşıyan medreseler takip etmiş­tir.(9)

 Nizâmiye Medreseleri yapılıp tedrisata başlayınca, Selçuklu Sultanları ve onun büyük veziri Nizâmül Mülk, kendi gelirlerinden ve devlet imkânla­rından büyük meblağlar ayırıp, devamlı ilimle meşgul olan kişilerin, maddî­yat kaygısı olmasın, evlat ve ıyali sıkıntıya düşmesin, pazar­dan alacağı soğan, sarımsak kaydına girmesin, kafaları diniz (rahat) olsun ve bütün dikkatlerini ilme versinler düşüncesiyle, ilim erbâbını maaşa bağlamışlardır. Hz. Pey­gamberin bâzı uygulamalarını da delil alarak bu yolun câiz olduğu hük­müne varmışlardır ki, bu misaller­den birisi şudur:

Peygamberimizin arkadaşlarından bir gurup, yolculuk­ları esnâsında bir kabileye uğramış­lar. Bu kabile­nin reisini yılan sok­muş ölmek üzere. İçlerinden biri me­seleyi yolcu guruba arz edip, içle­rinde bu derde şifa sunacak kimse olup olmadı­ğını sormuş. Ashaptan biri bu adamla giderek hastayı hem Kur’ân okuyarak, hem de bildiği panzehiri uygulayarak iyileştirmiş ve kar­şılığında verilen koyunu alıp getirmiş. Bu gruptan bâzıları bu ko­yunu pişirip yemiş, bâzıları da, yukarıda zikredilen âyet mûcibince; “Allah'ın kitâbı karşılı­ğında ücret almayı” doğru bulmayıp ye­memişler. Medîne’ye ge­lince meseleyi Hz. Peygamber’e arz edip, rey’ini (görüşünü) sor­muşlar. Efendimiz böyle durumlarda ücret alı­nabileceğinin câiz ol­duğunu söylemiş.(10) Hz. Ömer döneminde de, Kur’an, fıkıh, hadis gibi ilimleri öğretenlere devlet hazinesinden maaşlar verilmiştir.(11)

Bunları ve benzerlerini delil alan fakihler, özellikle Hanefi ule­ması “ücret veril­mezse ulûmu diniyenin ziyâna uğraması, ihmal edil­mesi” korku­suyla, ilim adamla­rının ücret almasını caiz görmüşlerdir.

Nizâmiye Medreselerindeki bu reformist uygulamalar meyvesini vermiş ve oraya dünyânın tam teşekküllü ilk yatılı üniversitesi olma özelliğini ka­zandırmıştır. Bu Medresenin ilk bölümleri M. 1067 yı­lında yapıldığı halde, Avrupa ve Amerika’nın en eski üniversiteleri olan Paris’teki Sorbonne Koleji 1275, İn­giltere’deki Eton Koleji 1440, Amerika’daki Harward Üniversitesi 1636 yı­lında, yâni asırlar sonra ancak kuru­labilmişler­dir.(12)

Dipnotlar:

1- Ahmet Çelebi, “İslâm’da Eğitim Öğretim Târihi”, Damla Yayınevi, İst. 1976, s. 31.

2- Mâide Sûresi, 44.

3- Ahmet b. Hanbel, El Müsned, c. 3, s. 428.

4- İbni Ebi Şeybe, El Musannaf, c. 2, s. 159.

5- Tirmizî, Zühd, 48 (2384).

6- Buhârî; İcâre, 16

7- Ahmet Çelebi, a. g. e, s. 235.

8- Ahmet Turan Yüksel, a. g. e. s. 54.

9- Mehmet Şeker-Süleyman Genç, “Türk İslâm Medeniyeti Târihi”, Mihrabad Yay. İst. 2018, s. 309.

10- Buhârî, Tıb, 33; Ebû Dâvûd, Büyu, 37.

11- İbrâhim Sarıçım, Seyfettin Erşahin, “İslâm Medeniyeti Tarihi”, TDV Yay. 11. Bas. Mart 2018, Ank. s. 171.

12- Meydan Larousse Ansiklopedisi, c. 18, s. 205; c. 6, s. 436; c. 8, s. 442.