İslâm Âleminde Matematik (1)

Fransız matematikçi Libri (1803-1869): “Avrupa medeniyeti İslâm me­deniyetinin ürünüdür. Yapılan araştırmalar günümüz ilmi­nin `’ının Müslümanların eseri olduğunu göstermiştir. Bu bir kuru iddia değil, bizzat Avrupalıların da itirafıyla sabit olan bir ger­çektir. Târihten Müslümanları silecek olursanız, ilmi Rönesans’ımız asırlarca geri kalırdı” der.

Bilim târihinin önde gelen isimlerinden biri olan George Santon’a göre Müslümanlar; 14. Yüzyıla gelinceye kadar insanlığın ve mede­niyetin öncü­südürler. 14. Yüzyılda dünyânın başka hiçbir yerinde ne Gazali ile kıyas edile­cek bir filozof, ne Zerkâlî gibi bir astronom ne de Ömer Hayyam gibi bir matematikçi bulunmuyordu.(1)

Namaz vakitlerinin hesaplanması, kıblenin tâyini, bayram günle­rinin tespiti, miras hisselerinin taksimi husûsunda Kur’ân ve hadis­lerde emirler, tavsiyeler olduğu için, Müslümanlar ilk dönemlerden itibaren matematik husûsunda özel bir heves ve gayret içinde ol­muşlardır. Hz. Ömer döneminde Medine’ye, Îrân’dan bir grup ma­tematikçinin geldiğini Hz. Ali halifeye haber vermiş, kendisi bunlar­dan matematik öğrenmiş, ve bunların maaşları devlet tarafından ödenmesi karşılığında sahabeden bazılarına da bu ilmi öğretmesini teklif etmiş ve teklif kabul edilmiştir.(2)

Sonraki dönemlerde Cebir ve matematik alanında Müslümanlar devrim yapmışlardır. “Cebir” ilminin kurucusu ve babası Câbir b. Hayyan’dır. Cebir ismi Avrupa’ya onun adı ile “Geber-Cebir” olarak geçmiştir. İslâm kay­naklarında Câbir’den sûfi, filozof ve kimyager olarak bahsedilir. Halbuki Avrupalılar kimyanın babası olarak Lavo­sier (Lavaziye)’yi kabul ederler.(3)

 El-Harizmî ((780-850)) siste­matik cebirle ilgili ilk müstakil eser yazan ve batıya örnek olan kişi­dir. Gel­miş geçmiş dünyânın 10 dâhisinden biri kabul edilir.(4)

 Bu zatın eserleri 16 yüz­yıla kadar Batıda rakipsiz ders kitâbı olarak okutulmuştur. Müslü­manlar sıfırı ve Hint hesap usullerini kullanarak dünyâya matematik, cebir ve ast­ronomi husûsunda örnek olmuşlar, bu konuda devrimler yapmışlardır. Ba­tıdaki hantal Roma rakamla­rını ve hesap usullerini kaldırmışlardır. Meselâ: 8732 rakamı Roma hesap usulü ile ancak şöyle yazılabilir: MMMMMMMMDCCXXXII.(5)

Harizm’li bir Türk olan Harizmî, uzun yıllar Halife Me’mun’un kütüphânelerinin müdürlüğünü yapmıştır. Bu zâtın yazdığı “Zeyc-i Harizmî” yâni yıldızların hareketlerini hesap eden kitâbı 12. Asırdan 16. Asra kadar Avrupalılara rehber kitap olmuş ve defalarca Avrupa dillerine çevrilmiştir.(6)

 Prof. Dr. Alpaslan Açıkgenç bu âlimi şöyle de­ğerlendirir: “Harizmî Logaritma biliminin kurucusudur. Latinceye Alghorismo şek­linde intikal eden ismi, diğer Batı dillerinde mate­matikteki Algoritma işlem­lerinin adı olarak yaşamıştır. J. Vernet tarafından Harizmî’nin “el-Muhtasar Fi Hisabi’l-Cebr ve’l-Muka­bele” adlı kitâbının Latinceye çevrilmesiyle Avrupa o zamana kadar hiç duymadığı ve hakkında hiçbir şey bilmediği cebiri ve logaritmayı tanımaya başlamıştır.”(7)

Harizmî’nin “Mefâtihü’l-Ulum- İlimlerin Anahtarları” adlı eseri dünyâda ilk yazılan Bilim Ansiklopedisidir. Her bilim ve onun alt dalları hakkında bilgi verir.(8)

Emmanuel Berl şöyle der: “Arap rakamlarıyla, Batı’nın bilme­diği ve İslâmiyet’ten öğrendiği cebir ilmi, İslâm kültürü­nün ih­tişâmını göstermeye yetiyordu. Bu medeniyet; kıymeti gizlenemeye­cek kadar açık olan bir siyâsi sistem ve dört asır boyunca kâinatın en parlak medeniyeti vaziyetini muhâfaza edecek olan bir kültüre sâhiptir.”

Baron Carra de Waux, “The Logasy Of İslâm” isimli eserinde konuya şöyle müdâhil olur: “Ebül Vefa; çağına kadar hiçbir mate­matikçinin yapa­madığı incelikte trigonometrik çizelgeler düzenle­miştir. Astro­nomik göz­lemler için gerekli olan sinüs ve tanjant de­ğerlerini gösteren çizelgeleri on beşer dakikalık (açı dakikası) ara­lık­larla hesaplayarak hazırlamıştır.

Onun matematiğe kazandırdığı bu yenilikler Avrupa’da ancak 500 yıl kadar sonra Alman bilgini Johann Müller (1436-1476) tarafından ilk defa ortaya atılıp kulla­nılabilmiştir. Ebül Vefa’nın trigonometriye yaptığı hizmetler münâkaşa kabul etmez. Onun keşifleri genellikle Copernic (Koper­nik’e) mal edilir.” Gıyasüddin Cemşid’de ondalık kesirler hakkında ilk eser veren Müslüman matematikçidir.”(9) El-Kerhî sâyesinde; kök ve karekök hesapları yapılabilir hâle gelmiştir.(10)

Dipnotlar:

1- Ahmed İsa – Osman Ali, a. g. e. s. 12.

2- İbrâhim Sarıçam, Seyfettin Erşahin, a. g. e. s. 211.

3- Esin Kâhya, “Câbir b. Hayyan”, TDV Yay. Ank. 1995, s. önsöz 10.

4- Haydar Bammat, “İslâm’ın mânevî ve Kültürel Değerleri”, Cev: B. Dülger, İst. 1963, s. 120.

5- Ahmet Turan Yüksel, a. g. e. s. 54.

6- Ahmet Gürkan, a. g. e. s. 237.

7- Alparslan Açıkgenç, “İslâm Medeniyetinde Bilgi ve Bilim”,İsam Yay. İst. 2013, s.87.

8- Mehmet Bayraktar, a. g. e. s. 55.

9- Şaban Döğen, a. g. e, s. 101.

10- Alparslan Açıkgenç, a. g. e. s. 116.