İslâm Âleminde Rasathâneler

Rasat: Arapça’da, görmek, gözetlemek manalarına gelir. Hâne: Ev, mekân anlamındadır. Uzayı gözetlemek için yapılan binalara İslâm âle­minde “Rasathâne” denmiştir. Kadim Yunan, Mısır, Babil Medeniyetlerinde dini törenler yapmak, kurbanlar kesmek ve semayı incelemek, kutsal gün­lerin zamanını tâyin etmek için bâzı yüksek binalar, kuleler, yapılmış, ama Rasathânelerin kurumsallaşıp ilmin hizmetine girmesi Müslümanlar döne­minde olmuştur.

1-Şemmâsiye Rasathânesi: İslâm dünyâsında kurulan ilk ra­sathânedir. Abbâsî Halîfesi Me’mun (813-833) tarafından Bağdat’ta kurulmuştur. İlk Müslüman astronomlar burada görev alıp, araştırma ve incelemelerde bu­lunmuşlardır.(1)

2-Kâsiyun Rasathânesi: Halîfe Me’mun Şemmâsiye’den hemen sonra Şam’da bu Rasathâneyi kurdurmuştur. Buranın en belirgin özelliği, sene boyu fasıla vermeden güneş, ay ve bâzı gezegenlerin incelenmesi ve hare­ketlerinin takip edilmesidir. Batı’da böyle bir uygulama bunlardan 7 asır sonra yâni 16. Asırda başlatılabilmiş­tir.(2)

3-Bağdat Rasathânesi: Büveyhi Hükümdarı Şerefüddevle (982-989) ta­rafından Bağdat’ta kurulmuştur. Yine burada da dönemin meşhur ilim adamları, astronomları görev yapmışlar ve faydalı ça­lışmalara imza atmış­lardır.

4-Hemedan Rasathânesi: Isfahan Emiri Alâüddevle adına Heme­dan şehrinde yapılmış, İbni Sînâ ile hem talebesi hem arkadaşı el-Cüzcânî bu­rada uzun yıllar görev yapmışlardır.

5-Isfahan Rasathânesi: Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah 1074 târihinde, büyük meblağlar harcayarak Isfahan şehrinde yaptırmış, meşhur Ömer Hayyam ve daha birçok temâyüz eden âlimler burada görev yapmışlardır. Ömer Hayyam çok yönlü bir âlimdir. Derûnî ve felsefî yâni öne çıktığı için, çoğu kişi onu şâir olarak tanır ama o, büyük bir astronom ve matematikçidir. Galile ve Ko­pernik’ten takri­ben 400 sene önce dünyânın döndüğünü söylemiş, yazmış ve yaptığı takvim, aynen bugünkü bilgi ve inceliklere sâhiptir.(3)

6-Hülâgu Rasathânesi: 1259 Bugünkü Îrân’ın Meraga şehrinde İlhanlı Hükümdarı Hülâgu Han tarafından yaptırılmış, yönetimi de dönemin ünlü bilgini ve astronomu Nasreddin Tûsî’ye verilmiştir. Burası aynı zamanda bir fakülte ve 400 bin ciltlik kütüphânesi olan bir ilim yuvasıdır.(4) 20’ye yakın meşhur akademik personeli ile uzun yıllar faaliyetini sürdürmüştür. Büyük meblağlara ulaşan vakıf gelirleri sâyesinde maddî sıkıntı çekmemiştir. Buralarda çalışan per­sonel ve talebeler içinde Hint’li, Çin’li, Hristiyan ve başka gayri Müslimlerde olmuştur.

Nasreddin et-Tûsî, trigonometriyi ilk defa bağımsız bir ilim dalı halinde sunan ve bu hususta ilk müstakil eseri yazan Müslüman alimdir. Ama Batı­lılar bunu Johannes Regiomontanus’un (1430-1476) yaptığını kabul ederler ve asırlarca böyle inanılmıştır.(5)

Nasrettin Tûsî (ölümü 1274 M.) Küçük Asya’da Meraga Ra­sathânesinde ilmî araştırmalar ve incelemeler yapmıştır. Bu zatın yıldızların hareketleri ile ilgili eseri “Zeyc’i İlhânî” dünyâca çok meşhurdur. İlhanlı devleti zamanında meydana getirdiği için bu isim verilmiştir.(6)

Meraga’daki âletler çok hayranlık vericidirler. Müslüman astro­nomi âlimleri, aletlerin mü­kemmel hâle getirilmesi için çok dikkat etmişlerdir. Onlar ha­taları azaltmak için aletleri mümkün olduğu kadar büyük imal et­meye gayret etmişler. Kastilya Kralı Alfonso, o zamana kadar yapılmış halka kürelere göre, en iyi bir halka küre yaptırmak istediği zaman, mâlûmat almak için müracaat ettiği kim­seler Müslümanlar olmuştur.

7-Semerkant Rasathânesi: İbnül Esir Türk Sultanı Kutalmış’ın çok iyi bir astronom oldu­ğunu yazar. Ama hiçbirisi Uluğbey’in se­viyesine ulaşamaz. Uluğ Bey (1394-1449) Ti­mur’un oğlu Hakan Şahruh’un oğludur. Yâni Timur’un torunudur, kendisi de hem hü­kümdar, hem de çağının en büyük astronomudur. Semerkant’ta kur­muş olduğu Rasathânede yeryüzünün, güneş etrafındaki tam devrini, yâni bir yılı 365 gün, 6 saat, 9 dakika, 6 saniye olarak hesap etmiştir. 20 yüzyılın en modern cihazları, Uluğ Bey’in sâdece 58 saniye ya­nıldığını or­taya koymuş­tur.(7)

Kadızâde Rûmî (1337-1430) Bursalı olup Osmanlının en kıdemli astro­nomi ve matematikçisidir. İlmini ilerletmek için gittiği Türkis­tan’da o kadar kariyer sâhibi olmuş ki, Ali Kuşçu, Uluğ Bey, Fet­hullah Şirvânî gibi meşhur âlimlerin hocalığını yapmıştır. Eserleri Osmanlı ve Avrupa okullarında sene­lerce okutulmuştur.

8-Gazan Han Rasathânesi: 1300 de Tebriz’de yapılmıştır.

9-lll. Murad’da 1574 de İstanbul’da İstanbul Rasathânesini yap­tırmıştır. 

Dipnotlar:

1- Esin Kâhya, “Câbir b. Hayyan”, TDV Yay. Ank. 12.

2- Mehmet Beyrakdar, “İslâmda Bilim ve Teknoloji Târihi”,TDVYay.Ank.2017,s.153.

3- İbrâhim Refik, “Tefekküre Yolculuk”, Albatros Yay. İst. 2004, s. 168.

4- Sigrid Hunke, a. g. e. s. 110.

5- Fuat Sezgin, a. g. e. c. 1, s. 42, 165.

6- Nevzat Kösoğlu, a. g. e. s. 68.

7- Bilim ve Teknik Dergisi, Nisan 2017, sayı 593, s. 80.