KAMUNUN EKONOMİ İÇİNDEKİ YERİ

Serbest piyasa ekonomisinin hakim olduğu günümüz dünyasında, üretilecek mal ve hizmetlerin özel sektör tarafından yerine getirilmesi, kamunun doğrudan serbest piyasaya müdahale etmeyerek piyasa ekonomisini özendirici, regüle edici ve teşvik edici faaliyet göstermesi benimsenmiştir. Kamu sektörünün doğrudan özel sektörün alanına giren bazı faaliyet kollarında görev icra etmesi, bir takım zorunluluklardan kaynaklanmaktadır. Bu zorunlulukların ise; bazı sektörlerde faaliyet gösterebilmenin yüksek maliyetlere katlanmayı gerektirmesi, katlanılan maliyetlerin uzun yıllar sonra amorti edilebilmesi, bazı sektörlerin ülke çapındaki önemi, özel sektörün salt kar saikiyle hareket etmesinin sosyal faydayı azaltıcı etkisi gibi nedenlerden kaynaklandığını söyleyebiliriz. Böyle durumlarda ilgili sektörlerin baş aktörü kamu kesimi olarak karşımıza çıkmakta ve kamu işletmeleri vasıtasıyla serbest piyasa ekonomisinde aktif rol oynamaktadır.

Hazine ve Maliye Bakanlığı’nın portföyünde 2020 yılı sonu itibariyle 19 adet kamu iktisadi teşebbüsü (kit), 4 adet kamu bankası ve 7 adet diğer kuruluş olmak üzere toplam 30 adet kamu işletmesi bulunmaktadır. Saydığımız bu kamu işletmelerinin 31.12.2020 itibariyle nominal sermayesi 242 milyar TL, aktif büyüklüğü 310,3 milyar TL ve brüt satışları ise 160,7 milyar TL’dir. Bununla birlikte 2019 yılında 1,7 milyar TL zarar eden bu işletmeler, 2020 yılını 825,8 milyon TL net kar ile kapatmıştır.

Kamunun yönetimi ve denetimi altında bulunan kamu işletmeleri, yürüttükleri faaliyetleri sonucu temettü, hasılat payı ve kurumlar vergisi ödemeleri ile merkezi yönetim bütçesine pozitif katkı sağlarken, bir yandan da ilgili kamu işletmelerine merkezi yönetim bütçesinden sermaye ödemeleri ile görevlendirme bedeli ödemeleriyle kaynak aktarılmaktadır. 2020 yılında merkezi yönetim bütçesinden KİT’lere aktarılan sermaye ödemesi ve görevlendirme bedeli toplamı 17,5 milyar TL olurken KİT’lerden merkezi yönetim bütçesine aktarılan temettü, hasılat payı ve kurumlar vergisi toplamı ise 5,5 milyar TL’dir. KİT’lere aktarılan sermaye transferlerinin %92’si personel ve yatırım harcamalarını finanse edebilmeleri adına TCDD ile Türkiye Taşkömürü Kurumu’na yapılmıştır. KİT’lere yapılan görevlendirme bedeli ile gelir kaybı ödemelerinin 2020 yılı itibariyle %58’i Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu’na yapılmış olup Türkiye Taşkömürü Kurumu tarafından muhtaç ailelere yapılan bedelsiz kömür dağıtımı ile Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) tarafından tarımsal ürün piyasalarına yönelik yürütülen düzenleme faaliyetleri ise diğer önemli görevlendirme bedeli kalemlerini oluşturmaktadır.

KİT’lerin ülkemizde oluşturduğu istihdamı ve yatırıma katkılarını incelediğimizde; 2020 yılında kamu işletmelerinde çalışan personel sayısı 99.235 kişi olup katlanılan yıllık istihdam gideri 15 milyar TL’yi bulmaktadır. KİT’lerin 2020 yılı sonu itibariyle yaptıkları yatırım harcamalarının büyüklüğü ise 23,8 milyar TL olup 2020 yılında en çok yatırım yapan KİT’ler sırasıyla TCDD, TPAO, TEİAŞ, BOTAŞ ve DHMİ olarak karşımıza çıkmaktadır.

KİT’lerin faaliyette bulunduğu sektörlerin büyük bir bölümünü enerji, ulaştırma, tarım ve sanayi sektörleri oluşturmaktadır. Bu alanlarda faaliyet gösteren ve ilgili sektörlerin lokomotif şirketleri olarak göze çarpan kamu işletmeleri enerji sektöründe; BOTAŞ, EÜAŞ, TEİAŞ, TKİ, TTK, TPAO, TEDAŞ, ulaştırma sektöründe; DHMİ, KEGM, TCDD, TCDD Taşımacılık A.Ş., tarım sektöründe; ÇAYKUR, ESK, TİGEM, TMO ve sanayi sektöründe ise MKEK, TÜRASAŞ, TEMSAN’ dır. Ayrıca DMO ve ETİ MADEN işletmeleri de kamunun pay sahipliğinde olan diğer KİT’lerdendir. Bununla birlikte kamu işletmeleri tarafından en çok yatırımın yapıldığı, en çok istihdamın sağlandığı ve aktif büyüklüğü en yüksek olan sektörler enerji ve ulaştırma sektörleridir. 2020 yılı brüt satış ve kar/zarar rakamlarını incelediğimizde en çok brüt satışın yapıldığı sektör 113,25 milyar TL ile enerji sektörü olup ilgili sektörden 5,95 milyar TL faaliyet karı elde edilmiştir. Ulaştırma sektörü 2020 yılını 3 milyar TL faaliyet zararı ile kapatmış olup tarım ve sanayi sektörleri sırasıyla 318 milyon TL ve 1,05 milyar TL faaliyet karı elde etmiştir.

2020 yılında ISO 500’de yer alan Türkiye’nin en büyük sanayi kuruluşlarından sayılan kamu iktisadi teşebbüsleri; Elektrik Üretim Anonim Şirketi, Eti Maden İşletmeleri, Türkiye Petrolleri, Türkiye Şeker Fabrikaları, Türkiye Kömür İşletmeleri, ÇAYKUR, Makine ve Kimya Endüstrisi Kurumu ile Et ve Süt Kurumu olarak kayıtlara geçmiştir.

Yeniden görüşmek dileğiyle.