Osmanlıda Kitap Aşkı ve Kütüphâneler (2)

1365 Girit doğumlu ama Trabzon Pontus Rum imparatorluğunda uzun müddet görev yaptığı için Trabzonlu Georgios; olarak tanınan kişi, yazdığı eserlerde Fâtih hakkında o kadar güzel şeyler kaydetmiş ki, bâzı Avrupalılar onu, Papalık sarayında bir Osmanlı casusu diye tanımlamışlardır. Bu zat, Hristiyanlığın ezelî ve ebedî arzu ve isteği olan “tek dünyâ impara­torluğu” tahakkuk etse (gerçekleşmiş olsa) o devletinbaşına Fâtih’i lâyık görmüş ve kitaplarına öyle yazmış­tır. Çoğu Bizanslı için Türklerin zuhuru, günahlarından dolayı Hristi­yanların cezalandırılması için, Tanrının görevlendirdiği kırbaçlar­dır.(7)

Fâtih’in Kendi özel kütüphânesinde 5 binden fazla kitap bulun­duğu tes­pit edilmiştir.(8) Fâtih ayrıca sarayına, Latince ve Yunanca gibi yabancı dillerdeki eserlerden müteşekkil özel bir kütüphâne de kurmuştur.(9) Fâtih’in hocalarından Molla Fenârî’nin ölümünden sonra kütüphânesinde 10 binden fazla kitap bulunduğu kayıtlara geçmiştir.(10)

Fâtih’in Torunlarından Yavuz; gündüz devlet işleriyle uğraşmış, gece ise sabahlara kadar, gözleri kan çanağı oluncaya kadar kitap okumuş, günde 4 saat uyku ile iktifa etmiş, “durgun sular kokuşur” diyerek gece-gündüz bir gayretin ve çalışmanın içinde olmuştur.(11) Sefere bile sandık sandık kitap götürdüğü, her fırsat bulduğunda kitap okuduğu, dünyâda Seyyar Kü­tüphâne uygulamasını ilk onun başlattığı târihi bir gerçektir.(12)

Yavuz’un oğlu Kanûnî de yine kitap kurdu bir pâdişahtır. Ebus­suud Efendi “İrşadü’l-Aklü’s-Selim” isimli tefsîrini yazıp Kanûnîye takdim etmek için saraya getirdiğinde, Sultan yaya olarak hürmeten bab-ı hümâyun’a (giriş kapısına) kadar gelmiş, tefsîri büyük bir hürmetle kuca­ğına almış yine yaya olarak götürmüş ve yazarına bü­yük iltifatlar edip mükâfatlar vermiştir.(13)

La Baronne Durand De Fontmagne, hatıralarında Kanûnî dönemi kü­tüphâneleri ve çeşmelerinden sitayişle bahseder.(14) dünyâda el yazma kitapların toplan­dığı sayılı kütüphânelerden biri olan Diyar­bakır Kütüphâne­sinde 1 mil­yondan fazla kitap bulunmaktadır.(15)

Kitap Osmanlı örfünde düğün ve sünnetlerde en makbul ve mah­bub (sevimli) hediye kabul edilmiştir.(16) lV. Mehmet oğlanlarını evlendirince düğünde çok kıy­metli 71 âdet eser hediye gelmiştir.

Kâtip Çelebi kitaba olan aşkını şöyle dile getirir: “Gâhi bir kitap okumaya şevkim düşüp, gurûb-ı şemsten tulû’a (güneşin batışından doğuşuna) dek şem’a (ışık) yanardı, kelâl ü melâl (yorgunluk ve üzüntü) duymazdım”(17) 2009 yılı UNESCO Tarafından “Dünya Kâtip Çelebi Yılı” ilân edilmiştir. Fakat bizim memleketimizde pek üzerinde durulmamış ve duyurulmamıştır.(18)

Osmanlıda yazılan eserler de hakkıyla değerlendirilmiş, yazarına hak et­tiği mükâfat verilmiştir. Osmanlı Vak’anüvistlerinden Es’ad Efendi yazdığı Târihini pâdişaha takdim edince, Kanlıca’da bir yalı alabile­cek 20.000 kuruş hediye almıştır. Keza evi yanan Vâsıf yaz­dığı ese­rine karşılık bir ev alacak meblağ olan 7.500 kuruş almıştır. Osmanlı sarayında kitap ve kü­tüphâneler hiçbir zaman eksik olma­mış, dünyânın en nâdide eserleri bu saltanat kütüphânelerinde top­lanmıştır.(19)

Son birkaç pâdişah hariç, Osmanlı Sultanlarının hepsinin divan­ları, şiirleri ve eserleri vardır. Divan şiirimiz; görünen evrenin arka­sında başka bir evren sunar. Kendi başına bir medeniyettir. Dem­lenmiş, asırlardır ayakta kalan, dillerde dolaşın, gönülleri fetheden, imbiklenmiş (damıtılmış) sözlerdir, beyitlerdir.

Divan Edebiyatımızın en fazla gazel yazan şâiri Kanûnî’dir. 2779 gazeli vardır. Onu tâkip eden şâir Zatî’nin 1825 gazeli vardır, Türk dünyâsı­nın en meşhur şâiri olan Ali Şir Nevaî’nin bile 2616 gazeli vardır. Yâni lider­lik Kanûnî’dedir.(20) Sultan 3. Murad 3 dilde divan yazmış bir pâdi­şah­tır.(21) halbuki o dönemlerde Avrupalılar kitap yazanları kitapları ile bir­likte yak­makta veya diri diri toprağa göm­mekte idiler.(22) Yeni yeni yapılan arşiv incelemelerinden, Osmanlı kervansaraylarında bile kütüphânelerin olduğu ortaya çıkmakta­dır.(23)

2. Abdülhamid merhumun 100 bin ciltlik mükemmel bir kü­tüphânesi varmış(24) ve kitaba çok değer verirmiş. Alman imparatoru Vilhem’in İstan­bul ziyâretinde hediye olarak istediği kitâbı bile, kitaba düşkünlüğünden, târihe ve târihî eserlere saygısından dolayı vermemiştir.(25)

7- Mıchel Balivet, a. g. e. s. 186, 196.

8- İbrâhim Refik, “Târihin Meçhul Tanıkları” Kaynak Yay. İst. 2008, s. 120.

9- Halil İnalcık, “Rönesans Avrupası”, İş Bankası Yay. 2011, s. 300.

10- İskender Pala, “Tavan Arası”, Kapı Yay. İst. 2008, s. 177.

11- İbrâhim Refik, “Efsâne Soluklar”, TÖV Yay. İzmir 1993, s. 3.

12- Nezihe Araz, “Anadolu Erenleri”, Özgür Yayınları, İst. 2000, s. 282.

13- Dursun Gürlek, “Mâziye Bir Bakıver”, Timaş Yay. İst. 2010, s. 210.

14- La Baronne Durand De Fontmagne, a. g. e. s. 165.

15- İbrâhim Refik, “Târihin Meçhul Tanıkları” Kaynak Yay. İst. 2008, s. 120.

16- Vahit Çabuk, Târih ve Medeniyet Dergisi Eylül 1995. sayı: 19. s. 36.

17- Ahmet Refik Altınay, “Köprülüler”, İş Bankası Yay. İst. 2001, s. 40.

18- Türk Edebiyatı Dergisi sayı 430, s. 26.

19- Mustafa Armağan, Türk Edebiyatı Dergisi, Temmuz 2004, sayı 369, s. 6.

20- Mustafa Armağan, “Büyük Osmanlı Projesi”, Timaş Yay. İst. 2008, s. 98.

21- Derin Târih Dergisi Aralık 2013 sayı 21, s. 113.

22- İbrâhim Refik, “Kültürde Dirilmek”, TÖV Yay. İzmir, 1998, s. 113.

23- İbrâhim Refik, “Târih Şuuruna Doğru-4”, Albatros Yay. İst. 2004, s. 27.

24- Mustafa Armağan, Türk Edebiyatı Dergisi, Temmuz 2004, sayı 369, s. 6.

25- Derin Târih Dergisi, Şubat 2013 sayısı Eki, Sultan 2. AbdülHamid’in Özel dünyâsı.