Osmanlının Sanat ve Estetik Anlayışı (1)

Osmanlılar dinî anlayışları gereği resim ve heykele sıcak bakma­mışlar ama insanların ruhuna hitap eden, mânevi dünyâsını rahatla­tan hat, ebru, tezhib, çini gibi bâzı sanatları icat etmişler veya geliş­tirmişlerdir. Fâtih’in sarayında 500’den fazla müzehhib’in (tezhibçi, süsleyici) çalıştığına dâir Târihi kayıtlar vardır.(1) “Zeheb” Arapça’da altın demektir. Tezhib; altınlama manasına gelir. Altın tozu ve boya ile yapılan bir bezeme ve süsleme sanatıdır. Bu sanat, zirvesini Osmanlı’da bulmuştur. Bunu yapan sanatkâra “müzehhib” denir.

Hat sanatında Osmanlı o kadar ileri gitmiş ki; "Kur’ân Mek­ke'ye indi, Mı­sırda okundu, Osmanlı’da yazıldı" sözünün darb-ı mesel ol­masına vesile olmuşlardır. Bir pirinç tânesi üzerine İhlâs Suresini yazacak kadar bu hu­susta mahâret kesb etmişlerdir.(2)

Şam’daki Fransız Arkeoloji ve İslâm Sanatı Enstitüsünün mü­dürlüğünü yapan Eustache de Lorey 1932 de yayımladığı bir makâ­lede, Picasso’nun eserleri ile İslâm sanatları arasında çarpıcı benzer­liklerin olduğunu ileri sürmüş, Picasso’nun isminin bile İslâm men­şeli olduğunu söylemiş, birçok münakaşalara sebep olmuştur.(3) Pi­casso da bunları tam ret cihetine gitmemiş, destekler tavırlar sergi­lemiştir.

Nurullah Berk’in anlattığına göre, cumhuriyetin ilk yıllarında Pa­ris’e gi­den Türk ressamları, zaman zaman Picasso’yu (1881-1973) ziyâret eder­lermiş. Bunlardan birinde Picasso Türk Ressamlara “Ni­çin Batının sanatını taklit ediyorsunuz? Sizin hat sanatınız bizim ulaşmaya çalıştığımız modern sanata yüzlerce yıl önce ulaşmış” diyerek onlara millî sanatlarını inceleme­lerini tavsiye etmiştir.

Başka bir hatıra da ressam Hasan Kavruk’tan: Bu zat çıktığı Av­rupa gezilerinin birinde, Picasso’nun Paris’teki atölyesine uğrayıp, izin verirse burada çalışıp çok şeyler öğrenmek istediğini söyler, Picasso ise “Sen Türk’sün değil mi?” Diye sorar ve şöyle der: “Biz bugün sanatta sizin eski hattatlarınızın yaptıklarını yapmaya çalışı­yoruz. Varmayı düşündüğüm yere Müslümanlar 500 sene önce var­mışlar. Sen hemen memleketine dön ve kendi hat sanatınızı in­cele.”(4)

Ali Ulvi Kurucu rahmetlinin kızı Sâre Kurucu’nun “Bir Ömürden Say­falar - Ali Ulvi Kurucu’dan Hatıralar” isimli kitâbında bahsetti­ğine göre: 1980 senesinde Ali Ulvi Merhum, Almanya’nın Köln şehrinde sohbet ediyor. Söz Osmanlı sanatına, özellikle Hat Sanatına gelince, ecnebi dinleyicilerden biri şöyle der: “Allah kullarına ibâdet şeklini serbest bırak­saydı, Ömrümü İstan­bul Üniversitesi ka­pısı üzerinde bulunun Şefik Bey’in yazısını seyretmekle geçirir­dim.”(5) Fakat biz bu ve benzeri birçok sanat eserini, hat abide­lerini, “Harf İnkılâbı” döneminde atmışız, satmışız, kırıp yok etmişiz, en azından üstünü beton veya alçılarla kapatıp heder etmi­şiz.(6)

Ebru bir Türk ve Türkistan sanatıdır. Horasan yöresinde neşv ü nema bulmuş (çıkıp yayılmış), bilâhare göçlerle Anadolu’ya kadem (ayak) basmıştır. Osmanlı her sanat dalında olduğu gibi Ebruya da kendi medeniyet mührünü vurmuş, geliştir­miş, güzelleştirmiş, kendi ruh hâletine göre estetik vermiş ve Ebruzenler onu do­ruğa taşımış­lardır.(7) 16. Yüzyılda Avrupalılar bizden aldıkları Ebru sanatını her ilim ve fen dalında yaptıkları gibi, kendi malları ve eserleri gibi menşeini giz­leyip, bunun bir Türk sanatı olduğunu söylemeden piya­saya sürmüşlerdir. Ebru kısaca; “renklerin su üstünde raksı” olarak tarif edilmiştir ama bakmasını ve ebrunun derinliklerine dalmasını bilenler için bu tarif kısır kal­maktadır.

2005 yılında Londra’da Kraliyet Müzesinde “Türkler; bin yılın yolculuğu 600-1600” isimli sergiyi gezip, büyülenen Avrupalı devlet adamları ve basın mensupları “Bu sergideki zarif ve latif sanat eserlerini, bize tanıtılan  o bar­bar Türkler mi yapmışlar, AB’a gir­meye çalışan Türkler bu Türkler mi?” diye birazda oto-kritik yapa­rak hayretle sormuşlardır.(8)

Osmanlı Sultanları dünyânın en mütevâzı insanları oldukları ve inançları gereği böyle olmaları icap ettiğini bildikleri için, Avrupalı kral ve imparator­lar gibi, kendileri için şeddâdî (görkemli) binalar, şatolar, sa­raylar, mâlikâneler yaptırmamışlar ama bu yapamadıkla­rından değildir. Onların sanat dehâsını, mimari gücünü, taşı ve mer­meri nasıl bal mumu gibi yoğurduklarını ve dünyâya ölmez eserler bıraktıklarını Divriği Ulu Câmii, Gök Medrese, Çifte Minâre, İnce Minâre, Süleymâniye, Selimiye, Sultanahmet gibi eserlere bakarak anlayabiliriz. dünyânın en eski, en büyük ve en bilinen alışveriş merkezi 550 yıldır ayakta duran İstanbul’daki Kapalı çarşıdır.(9) Sultan ll. Beyazıd döneminde dünyânın ilk standartlar kanunu, Be­lediye kanunu, Tüketiciyi koruma kanunu çıkarılmıştır.(10)

1- Refik, İbrâhim, “Köklerden Göklere”, Albatros Yay. 3. Bas. 2001, s. 125.

2- Ahmet Refik, “Âlimler ve Sanatkârlar”, Kültür Bakanlığı Yayınları, s. 79. 

3- İbrâhim Kalın, “Barbar Modern Medenî”, İnsan Yay. İst. 2018, s. 219.

4- M. Niyazi Özdemir, “Mevlânâ Gül­destesi”, Konya Büyük Şehir Yay. No 7, s. 147.

5- Sâre Kurucu, “Bir Ömürden Sayfalar (Ali Ulvi Kurucu’dan Hatıralar)”, Mârifet Yay. İst. 2002. s. 214. 

6- M. Uğur Derman, “Ömrümün Bereketi”, Kubbealtı Yay. İst. 2013; Osman Öndeş, “Vurun Osmanlı’ya”, Timaş Yay. İst. 2012; Mehmet Şevket Eygi, “Yakın Târihimizde  Câmi Kıyımı”, Târih ve İbret Yay. İst. 2003.

7- Fatma Betül Koyuncu, “Su Medeniyeti Sempozyumu”,  Koski Büyükşehir Bel. 2009 Konya, s. 335.

8- Sabah Gazetesi 20. 01. 2005.

9- Bütün dünyâ Dergisi, Haziran 2012, s. 126.   

10- Tekin Kılıç, “Osmanlıdan Torunlarına Hayat Düstûrları”, Gelenek Yay.İst.2011, s.52.