İslâm Âleminde Coğrafyacılık Haritacılık ve Seyyahlar

Yüce Allah Kur’ân’da 12 yerde gezip dolaşmayı, Seyahat etmeyi tavsiye ediyor. Hac         yol­culuğu, namaz vakitleri, ramazan ve bayram tespitleri, Müslümanları astro­nomiye ve coğrafyaya yöneltmiş ve Müslümanlar bu sahada kısa zamanda öne geçmişlerdir.

İpek Yo­lunu yürürlüğe sokup, ayrı dünyaları ve yabancı iklimleri birbirine bağlamışlar, Birûnî, İbni Batuta, Mesudî, Mervezî, İbni Fadlan, Nâsır-ı Hüsrev, Ahmed b. Cübeyr ve Evliya Çelebi gibi gezginler yetiştirmişler,(1) bu insanlar o günün seyahat zorluklarına rağmen, 100 bin km. den fazla mesâfeler kat edip dünyâyı dolaşmışlar, hari­talar çizmişler, hatıralarını yazmışlar, ama değil dünyâ çocukların­dan, Müslüman çocuklarından bile, bunları bilen pek azdır.

Varsa yoksa Marko Polo, Macellan, Vasco dö Gama ve benzeri Batılı şar­latanların ismi bi­linir ve genç nesillere öğretilir. John Lloyd-John Mitchinson isimli Avrupalı yazarlar bile bu sahtekârlıklara isyan ediyorlar ve Marko Polo’nun seyahatnâmesinin sahte olduğunu, onun anlattığı yerleri gezmediğini, ancak gemicilerin an­lattığı hikâyeleri kâğıda döktü­ğünü iddia ediyorlar.(2)

Theodore Zeldin’e göre “Ticareti teşvik eden ilk ve son din İslâm’dır.” Ticaret Müslümanlar için o kadar önemli ki, Hacda ih­ramlı iken her tür hayvanı öl­dürmek ot koparmak av yapmak yasak olduğu halde, ticâret yapmak ser­besttir. Bu sebeple Müslümanlar eskiden çok gezen, seyahat eden ve git­tikleri yerlere örnek ahlâkla­rıyla nu­mune olup, birçok bölge ve belde in­sanlarının kılıç çalma­dan, silâh patlatmadan Müslüman olmalarına vesile olan insanlardır. Endo­nezya, Malezya gibi yerler bu kabildendir.(3)

İsaac Asimov’a göre, gemilere dümen ilâve edenler Müslüman­lardır. Batılılar dümeni ilk kez Haçlı Seferlerinde Müslümanlardan görmüşlerdir.(4) dünyâ haritası denebilecek ilk ciddi haritaları da Müslümanlar çizmiştir. İbni Hav­kal’ın “Sûretü’l-Arz” isimli ese­rinde bu haritalardan örnekler vardır.(5)

Bâzı gerçeklerin günümüzde anlaşılmaya başlanması, bunun resmi ağızlardan telaffuz edilmesi ve devletimizin yayın organla­rında dillendirilmesi iyiye doğru bir gidiş ve uyanış olarak değerlen­dirilmelidir. TÜBİTAK dergisinde ya­yımlanan şu satırlar bu kabil­den bizleri sevindiren misallerdir: “Mâcellandan (1480-1521)çok daha önce Suriyeli Ebü’l-Fida,(6) dünyâyı dolaşan bir yolcunun, gittiği yöne bağlı olarak, takvimden bir gün geri kalacağını ya da bir gün ileri olacağını hesapla­mıştı… Nitrik asidi, sülfürik asidi, madenleri eritme ve tuz ruhu elde etme yöntemlerini Arap kimyacı­lar bulmuş­tur.”(7)

Vasco dö Gama ve arkadaşları, Müslüman denizcilerin rehberliği ile Hin­distan’a gitmişler, oradan elde ettikleri haritalarla Portekiz’e gelince, yazıla­rını ve rakamlarını Portekizceye çevirmişler, kendile­rine mal etmişler, o ha­ritalara sâhiplenip, kâşif sıfatını almışlardır.(8) Avrupalıların ellerindeki ba­sım, yayım ve iletişim imkânları ile çok çok popüler hâle getirilen Ame­rika’nın keşfi ve Kıristof Kolomb meselesi de böyle bir şişirme ve kandırma­cadır. Bu hususta da biraz mâlûmat verelim:

Bu konuda Batılı J. H. Kramers’in itirafları aynen şöyledir:  “…Hristiyan âlimlerin, Arap irfânına âşina olmak için toplandık­ları başlıca merkez, Kastilya Kralı Al­fons’un zapt ettiği Toledo şehri idi. Burada coğrafya noktai nazarından araştırma yapanların bazı­ları, Müslümanlardan aldıkları ilhamla, dünyânın yuvarlak oldu­ğuna inanmakta idi. Yoksa bu inanç Müslümanlar tarafından muhâfaza edilmeseydi, Amerika keşfine imkân kalmazdı… Kıristof Kolomb, Müslüman coğrafyacıların kitap­larından dünyânın yuvar­lak oldu­ğunu öğrendi.”(9)

Batılı bilim adamı Alexander von Humboldt, 150 yıl önce şöyle itirafta bulunmuştur: “Endülüs olmasa ve onların geliştirdikleri de­nizcilik ve coğrafi bilgiler olmasa Amerika’nın keşfi düşünülemezdi. Zaten buna da keşif de­nilemezdi. Çünkü İ. Ö. 596’lı yıllarda bile Herodot’un kaydına göre, Fira­vunların emriyle Fenikelilerin Af­rika’yı gemi ile dolaşıp Çin ve Hindistan ile ticâret yaptıkları bugün bilenen bir gerçektir.”(10)

Bugüne kadar bize Nil nehrinin haritasını çıkaran kişinin David Liwins­tone adında bir İskoçyalı misyoner olduğu yutturulmuş idi. Ama bugün Vatikan arşivlerinde çıkan belge ve haritalara göre, on­dan iki asır önce Evliya Çelebinin, Nil Nehri haritası çizdiği or­taya çıkmıştır.(11)

Dipnotlar:

1- Fuat Sezgin, a. g. e. c. 1, s. 61.

2- John Lloyd-John Mitchinson, “Câhillikler Kitabı” Çev. Cihan Aslı Filiz ve Emre Ergüven, NTV Yay. İst. 2009, s. 22.

3- Ahmed İsa – Osman Ali, a. g. e. s. 69.

4- Ahmed İsa – Osman Ali, a. g. e. s. 58.

5- Mehmet Bayraktar, a. g. e. s. 167.

6- Fuat Sezgin, a. g. e. c. 1, s. 44.

7- Gökhan Tok, “Asya’da Rönesans”, TÜBİTAK, Bilim ve Teknik Derg. 2001, Sayı 407, s. 96.

8- Fuat Sezgin, a. g. e. c. 1, s. 69.

9- J. H. Kramers, “İslâm Medeniyeti Târihinde Coğrafya ve Ticaret”, Çev. Ömer Rıza, Asar İlmiye Kütüphânesi, Yay. İst. 1934, s. 23.

10- Fuat Sezgin, a. g. e. c. 1, s. 174.

11- Mustafa Armağan, “Gerçek Târihin Peşinde”, Timaş Yay. 2011, İst. s. 47, 178.